Баянзаг

Өмнөговь аймгийн нутагт Арц богд уулсын дагуух уудам хөндийд орших шаварлаг хурдас бүхий газар юм. Заг мод их ургадаг учраас Баянзаг гэж нэрлэгдсэн. Урдаас хойшоо чиглэлтэй сунаж тогтсон, өргөн нь 5 км, урт нь 8 км орчим. Монголчууд улаан элсэрхэг шаварлаг хөрс хатуурч тогтсон газрыг “цав” гэдэг. Арай өндөрлөг газрыг нь “цонж” гэдэг. Баянзагийн цонжнуудын өндөр нь 20-50 м хүртэл байдаг. Мөн тогтоцын хэлбэр дүрсийн байдлаараа нутгийнханд “ширээ шавар”, “тэмээ шавар” гэх мэтээр нэрлэдэг газрууд бий. Баянзагийн улаан шаварлаг хөрс  нь оройн наранд асаж буй улаан гал шиг харагддаг учраас “асаж буй толгод” буюу “flaming cliffs” гэж нэрлэгдэх болжээ. Энэхүү нэрийг 1920-иод онд Баянзагт ирж судалгаа хийсэн Рой Чапмэн Эндрюс-ээр ахлуулсан Америкийн эрдэмтэд өгсөн гэдэг. Тэрхүү судалгааны үеэр 60-80 сая жилийн өмнөх үлэг гүрвэлийн чулуужсан олдворын шинэ шинэ нээлтүүдийг хийсэн учраас палеонтологийн салбарт дэлхийд алдартай газар болж хувирсан юм. Өөрөөр хэлбэл дэлхийд Монголын говийг алдаршуулсан газар юм. Баянзаг нь хойд хэсгээрээ заг модон ойтой. Тэрхүү ой дотор одоогоос 40 мянган жилийн өмнө, түүнээс ч өмнө  амьдарч байсан эртний хүмүүсийн ул мөр олдсоор байгаа билээ.

/Рой Чапмэн Эндрюс-ийн удирдсан судалгааны баг/       

Тус судалгааны баг 70 гаруй тэмээгээр жин зөөсөн нь өдгөө Америкийн нэгдсэн улсад байх Монголын говиос /Баянзагаас/ зөөсөн палеонтологийн дурсгал билээ.

Булган сумын Цахиуртын хөндийд орших Чулуун зэвсгийн үеийн дархны газар

Өмнөговь аймгийн Булган, Өвөрхангай аймгийн Богд сумдын нутгийн заагт оршино. Энэ сууринг 1995 онд Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан “Монголын чулуун зэвсгийн үе” төслийн хээрийн шинжилгээний ажлын үеэр хийгдсэн хайгуулын явцад анх олж илрүүлэн, 1995-1996 онуудад хайгуул судалгааны ажил хийжээ.

Ойролцоогоор 20 км2 талбай эзлэх энэ суурин нь газрын хөрсөн дээрээ хуучин чулуун зэвсгийн доод шатнаас эхлэн шинэ чулуун зэвсгийн эхэн үеийг хамарсан хэдэн зуун мянган чулуун зэвсгийн дурсгалыг агуулдаг. Он цагийн хамаарлын хувьд асар урт хугацааг хамарсан, өргөн уудам талбайг эзлэн оршсон чулуун зэвсгийн ийм суурин Монгол, Төв Ази төдийгүй дэлхийд урьд өмнө тохиолдож байгаагүй. 

Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан судалгааны анги энд 5 хэсэг газарт 5 х 5 м, 6 х 2 м, 4 х 3 м-тэй тор татан чулуун зэвсгийн түүвэрлэлт хийж нийтдээ 30 000 гаруй чулуун зэвсгийн олдвор хэрэглэгдэхүүн түүвэрлэжээ. Чулуун зэвсгийн зүйлс нь хийсэн арга барил, хадгалалтын байдлаараа хоорондоо эрс ялгардаг бөгөөд доод палеолитын үед холбогдох зэвсгүүд нь нар, салхи зэрэг байгалийн элдэв хүчин зүйлийн нөлөөгөөр өгөршилд илүү орсон байдалтай байх ажээ. Элэгдэлд их өртсөн чулуун зэвсгүүдийн анхдагч цуулалтын хувьд өргөн, богиновтор том хэмжээний залтас цуулан авахад чиглэгдэж байсан нь тогтоогдсон. Багаж зэвсгийн хувьд хянгар хамгийн олон тоотой байсан ба хоёр талт гилбэр маягийн зэвсэг, хурц үзүүр гаргасан зэвсгүүд мөн олон тоотой олджээ.

Дунд зэргийн элэгдсэн эдлэлүүдийн хувьд анхдагч цуулалт нь зэрэгцээ цуулалт, ташуу цуулалт, леваллуагийн цуулалтын зарчмаар илэрхийлэгдэнэ. Багаж зэвсгийн хувьд хянгар, хурц үзүүр гаргасан зэвсэг, лимас, холтослуур голлоно. Бага элэгдсэн чулуун зэвсгүүдийн хувьд анхдагч цуулалтыг хийхдээ призмэн болон хажуугийн цуулалтын аргыг түлхүү ашиглаж байжээ. Багаж зэвсгийн хувьд хянгар, хурц үзүүртэй зэвсэг, хусуур, бифас, леваллауагийн хэв загварт зэвсгүүдээр илэрхийлэгдэнэ. Элэгдэлд өртөөгүй хэсгийн хувьд олон тооны хянгар, хусуур бүхий дээд палеолитын төгсгөлийн шатыг илэрхийлсэн олдворууд голчилно. Доод палеолитоос дээд палеолитын үе хүртэлх асар өргөн цаг хугацааны хүрээлэлд хамаарна.

Номгон сумын Шүүлэн, Долоон уулын өвөр Бичигт гэдэг газар орших хадны зураг

Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутаг дахь Долоон уулын хаднаа цоолборлосон нэлээд зургийг 1997 онд Г.Гонгоржав, Г.Энхбат нар “Монголын түүх, соёлын дурсгал” толь бичгийн хэрэглэгдэхүүн бүрдүүлэх хайгуулын явцад олж илрүүлжээ.

Энэ голдуу аргаль, янгир, үхэр, адуу мал зэргийн зурсны дотор дундаа дугуй хонхортой давхар хос цагираг зэргийг зэрэгцүүлсэн хүний нүд, доор нь зууван дүрсээр амыг дүрсэлсэн хүний нүүрний тойм дүрс, гурвалжин цээжтэй, гараа унжуулсан өргөн хувцастай хүний тойм зураг нэн сонирхолтой. Иймэрхүү тоймолсон байдлаар дүрсийг бүтээх заншил неолитын үед үүсч хожим хүрэл зэвсгийн үед цөөн тоогоор зарагдаж байсан юм. Хүний тоймолсон дүрс нь Увс аймгийн Зураат улаан хадны неолитын зосон зурагтай, нүүрний тоймолсон дүрс нь Өвөр Монголоос олдсон хүрэл зэвсгийн үеийн хадны сийлмэл зурагтай төстэй байна.